Ngày xưa vùng đất Lâm Bình hầu hết là đồng bào dân tộc thiểu số sống khá biệt lập, giao thông đi lại khó khăn, cuộc sống của người dân dựa vào thiên nhiên theo phương thức tự cung tự cấp là chủ yếu. Mỗi dân tộc, mỗi gia đình phải tự đảm bảo trang phục cho các thành viên của mình. Một nhạc sỹ tài hoa khi lên vùng đất này đã rung động sáng tác “Cánh đồng bông trắng đất Lăng Can, em ngồi bên khung thổ cẩm dệt ước mơ hồng lên tấm chăn”. Chất liệu vải thổ cẩm có thể tương đối giống nhau, song mỗi dân tộc lại tạo ra bộ trang phục từ vải thổ cẩm rất khác nhau. Nếu như người Mông, Dao, Pà Thẻn trang phục rất sặc sỡ, lấy màu đỏ làm chủ đạo, thì dân tộc Tày, Nùng lại ưa sắc chàm.
Đưa thổ cẩm vươn xa
Hiện nay, thổ cẩm không còn bị bó buộc vào phạm vi của tộc người hay một cộng đồng dân tộc thiểu số; không chỉ xuất hiện trong buổi lễ, tết, ngày hội... mà còn là chất liệu, là nguồn cảm hứng sáng tạo ở lĩnh vực thời trang, nội thất, quà tặng... được đông đảo người dân, khách hàng yêu thích và lựa chọn sử dụng trong cuộc sống.
Đồng chí Bí thư Tỉnh ủy Chẩu Văn Lâm thăm quan gian hàng thổ cẩm huyện Lâm Bình.
Nhà giáo Ma Thị Hồng, Giám đốc Trung tâm Giáo dục nghề nghiệp - Giáo dục thường xuyên huyện Lâm Bình chia sẻ: Để đưa thổ cẩm vươn tầm xa hơn, ngoài sự sáng tạo mang đến những sản phẩm đẹp, chất lượng, còn là sự đồng hành, quảng bá, đưa sản phẩm gần hơn với công chúng. Những năm gần đây huyện Lâm Bình (Tuyên Quang) cũng đã tổ chức nhiều cuộc thi dệt thổ cẩm, qua đó nâng cao tay nghề, giữ gìn và phát huy nghề dệt thổ cẩm truyền thống, xây dựng hình ảnh đẹp về vùng đất và người nơi đây với du khách. Ngoài kinh nghiệm của các bà, các mẹ chỉ bảo tại nhà, các bạn trẻ còn được theo học tại các lớp học, hướng dẫn các em thực hiện thành thạo nghề dệt, rèn kỹ năng thêu và cho ra các sản phẩm thổ cẩm đẹp, chất lượng tốt. Cùng đó hợp tác xã thổ cẩm tại thị trấn Lăng Can (Lâm Bình) ra đời là một nỗ lực gìn giữ và phát triển nghề dệt truyền thống của các dân tộc trên địa bàn. Thành lập từ đầu năm 2020, đến nay HTX đã có 20 thành viên, chủ yếu là những phụ nữ dân tộc Tày, Dao, Mông, Pà Thẻn... đã thành thạo nghề. Các sản phẩm HTX làm ra khá đa dạng, từ quần, áo đến đồ lưu niệm, chăn, mũ, khăn quàng thổ cẩm... Các sản phẩm có hoa văn chế tác tinh xảo, thêu dệt kỹ lưỡng làm bằng chất liệu truyền thống của đồng bào, nên các sản phẩm được du khách ưa chuộng. Mô hình HTX này được kỳ vọng sẽ là mô hình hiệu quả để giải quyết công tác bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống ở địa phương, giúp tạo sinh kế bền vững và nâng cao đời sống cho người dân nơi đây.
Thổ cẩm truyền thống Lâm Bình.
Quảng bá và phát huy giá trị nhân văn
Theo bà Quan Thị Thùy, dân tộc Tày, 75 tuổi, nghệ nhân dệt thổ cẩm thôn Nà Lung, xã Thượng Lâm (Lâm Bình) cho biết, thổ cẩm là một loại vải được làm từ sợi tơ tự nhiên của cây gai, cây bông và cây lanh. Vải thổ cẩm được dệt hoàn toàn thủ công có độ bền cao, mềm mại, thoáng mát, tính thẩm mỹ và thân thiện với môi trường. Theo bà Thùy, vải thổ cẩm được sản xuất theo phương pháp truyền thống, đòi hỏi sự khéo léo, tinh tế và công phu, đánh giá sự đảm đang của người phụ nữ dân tộc thiểu số. Khi về nhà chồng, người phụ nữ không quên mang theo của hồi môn và quà biếu nhà chồng làm từ vải thổ cẩm. Bởi vậy nghề dệt thổ cẩm cứ thế truyền từ thế hệ nọ sang thế hệ kia như một truyền thống văn hóa. Các công đoạn làm vải thổ cẩm đều phải qua các quy trình sơ chế sợi bông, kéo sợi, xử lý sợi vải, mắc khung cửi, dệt vải, nhuộm vải, mài vải, giặt phơi.
Người Dao đỏ huyện Lâm Bình thể hiện kỹ năng thêu tinh xảo trên vải thổ cẩm.
Đến xã Xuân Lập, tôi được nghe chị Chúc Thị Xuân, Hội Phụ nữ xã kể, đối với người Dao đỏ bộ trang phục làm từ vải thổ cẩm rất linh thiêng. Gia đình nào cũng nên tự tay làm để tỏ lòng thành kính với tổ tiên. Để có màu sắc của vải thổ cẩm một là nhuộm sợi sau đó dệt, hai là dùng sợi màu để thêu hoa văn. Các hoa văn của vải thổ cẩm thường được lấy cảm hứng hình thù quả, hoa, lá cây, con thú gần gũi với cuộc sống của bà con. Người Dao rất trân quý bộ trang phục của dân tộc mình, thường lúc đi hội, ngày lễ Tết, đám cưới họ mới mặc. Trong lễ Cấp sắc của người Dao cũng không thể thiếu bộ trang phục của dân tộc mình. Bởi vậy các gia đình phải chuẩn bị trang phục quần áo từ rất sớm, vì để làm hoàn chỉnh một bộ trang phục có khi mất mấy năm trời. Cho nên vải thổ cẩm với người Dao có sức sống lâu bền với thời gian.
Tấm chăn thổ cẩm truyền thống xã Thượng Lâm.
Nhớ lại có thời kỳ kinh tế thị trường và hội nhập văn hóa làm cho nhiều gia đình ở huyện vùng cao Lâm Bình xếp khung dệt vải thổ cẩm vào một chỗ. Họ bắt đầu ăn mặc phổ thông như người dưới xuôi. Công cuộc “lai căng” văn hóa diễn ra âm thầm và mạnh mẽ. Tuy nhiên việc chấn hưng văn hóa để làm du lịch đã khiến người ta nhận ra giá trị của thổ cẩm. Những người già, nghệ nhân cao tuổi là những “đốm lửa” đau đáu truyền lại cảm hứng cho lớp trẻ. Nhờ vậy Tổ dệt thổ cẩm truyền thống như của chị Ngô Thị Phin, xã Thượng Lâm có 47 thành viên được hình thành. Họ giúp đỡ nhau truyền nghề và nâng cao thu nhập cải thiện cuộc sống. Đến nay ngoài may trang phục dân tộc bằng vải thổ cẩm, thì các đồ lưu niệm như khăn, mũ, ví, gối, túi được Tổ dệt sản xuất. Sản phẩm được bày bán cho du khách tham quan Lâm Bình, bán ra thị trường ngoài tỉnh và đi cả các nước, được khách hàng đánh giá cao.
Phụ nữ Pà Thẻn dệt thổ cẩm bằng phương pháp thủ công.
Phụ nữ dân tộc Pà Thẻn ở Lâm Bình luôn tự hào về bộ trang phục truyền thống của dân tộc mình. Bằng sự tài hoa, với đôi bàn tay khéo léo, các bà, các chị người Pà Thẻn dệt lên những bộ váy áo cầu kỳ độc đáo, tôn vinh vẻ đẹp văn hóa của dân tộc mình. Sự kỳ công chế tác trong chế tác thổ cẩm của người Pà Thẻn, thể hiện trong tính thẩm mỹ cao về ý tưởng, kỹ thuật tạo hình phối mầu nghệ thuật gắn kết với đời sống, văn hóa trên mỗi bộ trang phục Pà Thẻn. Những tấm thổ cẩm cũng là thước đo để đánh giá tài năng, sự đảm đang, khéo léo của người phụ nữ Pà Thẻn.
Bảo tồn đi đôi với phát huy bản sắc văn hóa dân tộc đang là mục tiêu lớn của huyện Lâm Bình. Hiện nay các cơ sở Homestay ở địa phương đều trang trí nhà cửa và cách ăn mặc của các thành viên trong gia đình bằng chất liệu vải thổ cẩm truyền thống. Chị Triệu Thị Xướng, chủ homestay Hoàng Tuấn, thôn Nà Tông, xã Thượng Lâm luôn đi đầu trong việc phát huy giá trị của thổ cẩm. Nhà chị trưng bày cả khung cửi, vải thổ cẩm, sử dụng chăn, gối, ga từ vải thổ cẩm cho du khách trải nghiệm. Các thành viên trong gia đình chị thống nhất ăn mặc vải thổ cẩm của dân tộc mình, tạo sự độc đáo. Chính biết cách giữ gìn sự mộc mạc, đơn sơ đó mà du khách đến với homestay của chị đông. Rất nhiều đoàn du khách xin chụp ảnh chung với các thành viên gia đình, tạo sự gần gũi, thoải mái, lan tỏa hình ảnh quê hương bay xa.
Các sản phẩm được làm ra từ thổ cẩm Lâm Bình.
Đồng chí Cao Văn Minh, Huyện Ủy viên, Trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Lâm Bình cho biết, ở Lâm Bình có nhiều nhóm, tổ hay hợp tác xã đã có ý thức, quyết tâm khôi phục nghề dệt thổ cẩm truyền thống, mang lại lợi thích thiết thực. Cấp ủy, chính quyền huyện Lâm Bình đã chỉ đạo Trung tâm Giáo dục nghề nghiệp - Giáo dục thường xuyên huyện mời nghệ nhân truyền dạy kỹ thuật dệt, may trang phục, sản xuất đồ lưu niệm từ vải thổ cẩm cho những người có nhu cầu. Tiêu biểu trong đó có Hợp tác xã Thổ cẩm Lâm Bình với hơn 20 thành viên tham gia, chủ yếu là phụ nữ Tày, Dao thạo nghề. Đến nay mô hình Hợp tác xã Thổ cẩm Lâm Bình đang là hướng đi bền vững, có triển vọng giải được bài toán giữa phát triển kinh tế và bảo tồn bản sắc văn hóa, nâng cao đời sống cho người dân.
Du khách tham quan gian hàng thổ cẩm Lâm Bình.
Mới đây Hưởng ứng Năm Du lịch Tuyên Quang 2023, huyện Lâm Bình tổ chức Phiên chợ Thổ cẩm tại sân vận động thôn Nà Tông, xã Thượng Lâm. Phiên chợ quy tụ các gian hàng thổ cẩm của các xã, thị trấn trong huyện. Bên cạnh trình diễn kỹ thuật dệt, thêu vải thổ cẩm, thì các gian hàng đều tranh thủ quảng bá, giới thiệu, bán các sản phẩm như trang phục, chăn, ga, gối đệm, đồ lưu niệm sản xuất từ vải thổ cẩm. Một phiên chợ đa sắc màu, đa dân tộc đã khiến du khách trong và ngoài nước bị cuốn hút, tạo nên sức sống mãnh liệt của thổ cẩm./.
Theo http://doingoaituyenquang.gov.vn/