Truyền thuyết dân gian kể lại rằng, xưa có hai nàng công chúa con vua Hùng là Phương Dung và Ngọc Lân, một hôm theo xa giá đến bên bờ sông Lô (thuộc thôn Hiệp Thuận) đỗ thuyền. Nửa đêm trời mưa to gió lớn, hai nàng đều hóa, nhân dân trong vùng lấy làm linh dị bèn lập hai đền thờ là Đền Thượng thuộc chân núi Dùm thờ công chúa Ngọc Lân (người em) và Đền Hạ, thờ công chúa Phương Dung (người chị). Bởi hai ngôi đền có nhiều linh ứng, nên từ xa xưa hai nàng được tôn làm Thánh Mẫu.
Triều vua nhà Nguyễn, nghe tin có một đảng loạn sắp tràn vào tỉnh lỵ, dân chúng đã vác tượng Mẫu chạy vào thôn Gốc Đa, xã Ỷ La. Họ vừa kịp giấu pho tượng vào rừng cây thì quân giặc tới, nhưng chúng không phát hiện ra. Sáng hôm sau, thay vào chỗ bức tượng là một đống mối đùn lớn, dân làng cho là điềm báo ứng nên đã cùng nhau xây một ngôi đền mới thờ Thánh Mẫu ngay trên mảnh đất đó (nay thuộc xóm 32, phường Ỷ La).
Một số hình ảnh rước Mẫu từ đền Ỷ La ra đền Hạ.
Cũng như mọi năm, sáng ngày 11/2 âm lịch năm nay, nhân dân và khách thập phương tập trung tại đền Ỷ La để rước bà Phương Dung công chúa từ đền Ỷ La ra đền Hạ. Tiếp đến ngày 12/2 âm lịch, mọi người lại tham gia vào đoàn rước bà Ngọc Lân công chúa từ đền Thượng ra đền Hạ để hai bà gặp nhau tại đền Hạ, tổ chức tế lễ và chính thức khai mạc Lễ hội Đền Hạ năm 2013. Với những nghi thức trang nghiêm, người rước kiệu Mẫu phải là những nam thanh, nữ tú với quần áo trang trọng, chỉnh tề mang đậm chất truyền thống dân gian. Kèm theo lễ rước Mẫu là múa lân, kết hợp dàn nhạc, đi sau là các bô lão, những người hành lễ, du khách thập phương kéo dài hàng cây số. Người xưa quan niệm rằng, khi chui qua kiệu Mẫu, Thánh Mẫu sẽ ban cho sức khỏe, sự bình an, ấm no, hạnh phúc đến cho mỗi người. Bởi vậy, những người tham gia lễ hội háo hức cùng nhau xếp hàng dài chui qua kiệu Mẫu để cầu lộc từ Thánh Mẫu.
Bà Trần Ngọc Loan, 71 tuổi sống tại tổ 21 phường Ỷ La cho biết, lễ hội rước Mẫu đã có từ rất lâu, được phục hồi từ năm 2006. Theo quan sát của bà, cứ mỗi năm, số lượng người tham gia dự lễ lại tăng lên đáng kể, nhất là năm nay đông hơn hẳn mọi năm và có rất nhiều khách thập phương tham dự. Bà cảm thấy rất vui và tự hào vì được sống trên mảnh đất được mệnh danh là đất Mẫu với nhiều ngôi đền thờ Mẫu.
Lễ hội rước Mẫu tại thành phố Tuyên Quang là sự kế thừa lễ hội cổ truyền, mang đến những hình ảnh tươi đẹp về cuộc sống ấm no, hạnh phúc, một dịp sinh hoạt văn hóa tâm linh, giàu bản sắc dân tộc trên quê hương Tuyên Quang. Đây cũng là một hoạt động văn hóa góp phần xây dựng thương hiệu về mảnh đất Thành Tuyên – mảnh đất của những lễ hội và là một điểm đến du lịch lí tưởng cho du khách gần xa.
Bài, ảnh: Diêu Sơn