Chùa nằm trong núi Hương Nghiêm, thuộc thôn Phúc Lộc, trong quần thể di tích với Thành nhà Bầu, bến Bình Ca. Từ đầu thôn Phúc Lộc tới cuối thôn Tân Thành của xã An Khang có dãy núi mang dáng con rồng uốn lượn, núi Hương Nghiêm được ví như đầu rồng. Năm 1917, thực dân Pháp đã mở con đường qua xã An Khang và đã san ủi phần núi có hình cổ rồng.
Chùa được xây dựng nhằm đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng của nhân dân sau những ngày lao động vất vả, mệt nhọc người dân tới lễ chùa để cầu mong cho mọi điều tốt lành, may mắn sẽ đến, cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, cuộc sống bình yên, no đủ.
Đây là nơi có phong cảnh thiên nhiên sơn thủy hữu tình, mảnh đất có bề dày văn hóa với địa danh Trường Thi - nơi tổ chức thi cử của các triều đại phong kiến. Chùa dựa vào hang đá với nhiều nhũ đá đủ các hình thù rủ xuống, với nhiều lối đi lên đỉnh núi, lối xuống suối ngầm, có giếng sâu trong mát cùng với vẻ đẹp huyền bí bên ngoài của một dãy núi không cao lắm nhưng có hình con rồng. Bên trên đỉnh núi có nhiều cây cổ thụ và những hang động khác nhỏ hơn. Chùa Hang được đặt trong hang đá sâu 50 mét, chỗ rộng nhất trong chùa khoảng 30 mét. Càng vào sâu, nền chùa càng xuống thấp, ở giữa có một phiến đá giống như con thuyền buồm đang lướt sóng.
Tượng phật tại chùa Hang
Là một di tích văn hóa, đồng thời chùa còn là nơi chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử cách mạng. Trong thời kỳ tiền khởi nghĩa chi bộ Mỏ than - Chi bộ cộng sản đầu tiên của Tuyên Quang đã tiến hành rải truyền đơn tuyên truyền cách mạng trong nhân dân, nhằm đánh lạc hướng chú ý của giặc, khiến cho kẻ thù phải hoang mang, lo sợ và góp phần bảo toàn lực lượng cách mạng. Vị trí kín đáo và thuận đường đi lại, trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, nơi đây được chọn làm nơi cất giấu, lắp ráp và sửa chữa hai chiếc máy bay đầu tiên của quân đội trước khi chuyển lên sân bay Soi Đúng. Liên tục từ năm 1951 đến năm 1976, di tích chùa Hương Nghiệm được chọn làm kho quân khí chứa vũ khí , đạn dược của trạm vận tải và Trung đoàn 331 phục vụ chiến trường.
Bên trong chùa Hang
Trải qua thời gian, đến nay chỉ còn hai tấm bia cổ được khắc trên vách đá trước cửa chùa. Trong chùa còn lại hai pho tượng bồ tát cổ (cỡ nhỏ, bằng đồng và gốm), ba bát hương cổ bằng hợp kim đã bị sứt miệng, giá đọc văn tế và hương án thời Nguyễn còn nguyên vẹn, một chiếc mâm đồng có hoa văn thời Nguyễn khá độc đáo.
Được sự quan tâm của tỉnh, ngày 8 tháng Giêng âm lịch năm 2008 chùa Hang đã khôi phục lại lễ hội và được công nhận di tích lịch sử, văn hóa cấp tỉnh. Đại đức Thích Thanh Tân, trụ trì chùa Hang cho biết, để hội chùa Hang ngày càng thu hút nhiều du khách, chùa Hang đã đề xuất nhiều hình thức đổi mới các hoạt động, tôn tạo khu di tích chùa Hang tạo cảnh quan đẹp và hẫp dẫn người đi lễ hội.
Từ mùng 6 - 8 tháng Giêng âm lịch hàng năm, tại Chùa Hang, dân làng mở hội tế lễ cùng trò chơi dân gian, thu hút hàng nghìn người từ khắp nơi về tham gia lễ rước nước và lễ cầu an theo các nghi thức cổ truyền. Nước được lấy từ sông Lô rước về chùa để cúng trong ngày hội và làm lễ trong suốt cả năm. Ngoài ra, ngày mùng 1, ngày rằm hàng tháng, dân làng vào chùa thắp hương lễ Phật, cầu đức Phật ban cho dân cuộc sống yên lành, mùa màng bội thu, dân khang, nước thịnh.
Kim Linh