Làng Giếng Tanh thuộc xã Kim Phú, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang là một trong những nơi còn gữi được những nét văn hoá truyền thống độc đáo của người Cao Lan. Căn cứ vào gia phả của họ Hoàng thì lễ hội truyền thống của người Cao Lan ở làng Giếng Tanh có từ rất sớm, ngay từ buổi đầu tiên khi người Cao Lan tới sinh sống tại đây và dựng lên ngôi đình Giếng Tanh.
Theo thần phả và lưu truyền trong dân gian đình làng Giếng Tanh được dựng vào khoảng đầu thế kỷ XVIII (1706) để thờ 2 vị tướng của vua Hùng là " Đức vua Ngọc Sơn quân linh ứng đại vương" và " Đức vua Cả Nghiêm Sơn trung chính lệnh ứng đại vương" những người được vua Hùng cắt cử đến vùng Yên Sơn bảo hộ dân làng Giếng Tanh làm ăn yên ổn, mùa màng bội thu. Ngoài ra đình còn thờ Quốc Mẫu Thiên Hoa công chúa, các vị thần phụ trợ cho nghề nông phát triển như thần Nông, thần Thổ địa, Long Vương và bà Lương Thị Hai, tương truyền là người đã cung cấp nước cho nghĩa quân đánh giặc. Các vị thần được thờ ở đình đều liên quan đến quá trình lập làng và giúp vua Hùng đánh giặc. Để tạ ơn trời đất và các vị thần linh bảo trợ dân làng, hàng năm vào mùng 10 tháng Giêng âm lịch dân làng Giếng Tanh lại tổ chức lễ hội. Đây là một trong những lễ hội truyền thống lớn nhất của người Cao Lan sinh sống ở tỉnh Tuyên Quang.
Lễ hội đình làng Giếng Tanh diễn ra trong 1 ngày 2 đêm. Phần lễ được tiến hành từ đêm mùng 9 tháng Giêng cho đến nưa ngày hôm sau, còn lại nửa ngày và đêm mùng 10 dành cho phần hội.
Chiều ngày mùng 9, vào giờ tốt các cụ trong "hội đồng Chấp sự" cùng con cháu trong làng ra đình làm " Lễ mở của đình", khoảng 6 giờ chiều các mâm cỗ được dọn lên để thắp hương làm lễ thỉnh mời các vị thần và tổ tông về dự lễ. Mâm lễ vật không thể thiếu dặt dưới gầm bệ thờ gọi là " lễ vật khao quân" được dâng lên cho 2 vị tướng là 2 vị thần Thành hoàng làng đã có công đánh tan quân xâm lược; lễ vật gồm: 1 đầu trâu, chân trâu, thịt trâu, đuôi trâu... tất cả được đặt trên lá chuối hoặc lá dong. Lễ mời được tiến hành đơn giản. Ông trùm và các chấp sự đứng trước hương án khấn nhỏ thỉnh tên các vị thần trong khi chiêng, trống đổ dồn những nhịp ngắn, nhỏ. Lễ thỉnh mời chỉ diễn ra khoảng 30 phút. Từ lúc này người Cao Lan quan niệm các vị thần đã có mặt cùng dân làng mở hội.
Đêm mùng 9 là đêm rất vui, trước hương án mọi người chen nhau thắp hương cầu lộc, cầu lành...Trong không khí linh thiêng, khác thường, mọi người hầu như không ngủ, nhiều tốp trai, gái rủ nhau hát Sình ca cho đến sáng.
Ngày hôm sau, mùng 10, ngày chính hội các ban thờ đã được bày mâm cỗ cúng. Gần đến giờ Thìn, chủ tế và những người giúp việc làm lễ mặc trang phục, mọi người đứng vào vị trí ở gian giữa trước bệ thờ hậu cung. Chờ đúng giờ chính Thìn, ồng xướng tế đưa tay vòng ngang mặt dõng dặc hô: " Khởi chiêng, khởi trống", 3 hồi trống nổi lên đưa tâm trạng của mọi người hòa vào không gian thiêng của lễ hội. Những người dự lễ hội như cảm thấy sự có mặt rất gần của các vị thần linh ở cõi xa xăm hiện về...Ba hồi trống dứt, chờ cho sự im lặng vừa đủ tạo nên sự kính cẩn hiện trên nét mặt mọi người, ông xướng tế dõng dạc hô " Sinh cung cử nhạc". Điệu "Lưu thủy" được tấu lên, âm thanh vừa rộn rã, vừa như đánh thức sự liên cảm trở về từ quá khứ của mọi người.
Tiếp đó là lễ " Củ soạn lễ vật"; " Thượng đèn"; " Nghệ hương án tiền"; " Thượng hương". Sau khi đã thắp đèn, hương đã đốt, sự liên hệ giữa hai cõi âm- dương như đã được thiết lập, ông Trùm đọc bàn cúng bằng chữ Hán. Phần đầu của bài cúng kể lại công lao to lơn của hai vị tướng - hai vị Thành hoàng làng đã đánh tan quân xâm lược, bảo vệ cho người Cao Lan yên ổn làm ăn trên mảnh đất này. Kết thúc bài cúng ông xướng tế hô: " Nghênh tại Vương thần cung bái", ông chủ tế và các chấp sự lần lượt vái 4 niềm: trời, đất, rừng, nước cầu cho mọi điều trong bài cúng thành sự thực để dân làng được yên lành, ấm no, hạnh phúc.
Tiếp theo là lễ dâng rượu ( gồm ba tuần dâng rượu); đọc văn tế; hành lễ " Nhận lộc" sau khi tế, mân quả còn được thư ký lễ hội bưng ra tung vào đám đông người dự lễ hội. Người Cao Lan cho rằng, ai bắt được quả còn ( lộc) thì năm đó sẽ may mắn.
Phần hội của lễ hội đình làng Giếng Tanh được bắt đầu từ rất sớm, ngay phần lễ trong đình chưa kết thúc, gồm các trò chơi dân gian: tung còn, chọi gà, đẩy gậy,đánh đu...Ngoài các trò chơi dân gian, một hoạt động văn hóa mang nét đặc trưng riêng của người Cao Lan không thể thiếu trong lễ hội là hát Sình ca.
Hát Sình ca trong lễ hội đình làng Gếng Tanh ở xã Kim Phú chủ yếu dành cho nam nữ thanh niên được chia thành nhiều tập hát. Những tập đầu là hát làm quen nhau, sau đó là hát để đánh giá sự hiểu biết của nhau, từ đó mới đi đến tỏ tình giao duyên.
Hàng năm lễ hội đình làng Giếng Tanh trở thành tâm điểm thu hút người dân trong vùng, có khoảng 10 nghìn lượt người tới dự. Không chỉ người Cao Lan mà cả các dân tộc khác trong vùng như Kinh, Tày, Mường, Dao,... cũng nô nức kéo về dự hội. Sân bãi để tổ chức lễ hội đã được quy hoạch và mở rộng trên 10 ha. Vào những ngày lễ hội, có khá nhiều thương nhân từ các xã trong huyện, từ thành phố Tuyên Quang, huyện Đoan Hùng (Phú Thọ) hay ở nhiều địa phương khác đến bán hàng, quà lưu niệm. Lễ hội đình Giếng Tanh đã thực sự trở thành lễ hội vùng, không chỉ đáp ứng nhu cầu lễ hội của người Cao Lan mà là lễ hội văn hóa cho nhiều dân tộc trong tỉnh Tuyên Quang.
Hải Nguyễn