Đền Hạ nằm trên địa bàn phường Tân Quang; đền Thượng nằm trên địa bàn xã Tràng Đà, hai ngôi đền đều được xây dựng vào thời Hậu Lê (giữa thế kỷ XVIII); đền Ỷ La thuộc địa phận phường Ỷ La được xây dựng muộn hơn vào thời Nguyễn (thế kỷ XIX). Ba ngôi đền được người dân dựng lên để thờ đức thánh Mẫu và các bậc thần linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam.
Rước Mẫu tại Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La
Theo sách “Đại Nam nhất thống chí”: Xưa có hai nàng công chúa con vua Hùng là Phương Dung và Ngọc Lân, một hôm theo xa giá đến bên bờ sông Lô (thuộc thôn Hiệp Thuận) đỗ thuyền. Nửa đêm trời mưa to, gió lớn, hai nàng đều hóa, nhân dân trong vùng lấy làm linh dị bèn lập đền thờ… Đến triều vua Cảnh Hưng, ngày 29 tháng 6 năm Mậu Ngọ (1738) đền được xây dựng quy mô hơn. Tiếp đến, ngày 28 tháng 10 năm Đinh Hợi (1767), nhân dân lại xây thêm một ngôi đền nữa về bờ tả sông Lô, phía thượng nguồn, thuộc chân núi Dùm đặt tên là Đền Thượng. Đền Hiệp Thuận ở hạ lưu được gọi là Đền Hạ, thờ công chúa Phương Dung (người chị), Đền Thượng thờ công chúa Ngọc Lân (người em). Truyền thuyết cho hay, hai ngôi đền có nhiều linh ứng, nên từ xa xưa hai nàng được tôn làm Thánh Mẫu. Triều vua nhà Nguyễn, nghe tin có một đảng loạn sắp tràn vào tỉnh lỵ, dân chúng đã vác tượng Mẫu chạy vào thôn Gốc Đa xã Ỷ La. Họ vừa kịp giấu pho tượng vào rừng cây thì quân giặc tới, nhưng chúng không phát hiện ra. Sáng hôm sau, thay vào chỗ bức tượng là một đống mối đùn lớn, dân làng cho là điềm báo ứng. Giặc tan, họ cùng nhau xây một ngôi đền mới thờ Thánh Mẫu ngay trên mảnh đất đó. Trong quan niệm dân gian, Đền Mẫu Ỷ La là nơi “lánh nạn” cho Thần (tỵ Thần), là nơi có địa thế linh thiêng chở che Thánh Mẫu, là nơi có khả năng bảo toàn cái Thiện, cho nên lễ hội Đền Thượng và Đền Hạ không tách rời Đền Mẫu Ỷ La. Hai vị Thánh Mẫu đều được thờ phụng ở 3 ngôi đền. Đền Mẫu Ỷ La được chọn là nơi khởi kiệu, Đền Hạ là nơi hợp tế đều có những nguyên do lịch sử và tín ngưỡng dân gian. Bên cạnh đó, ngày này đền Hạ, đền Thượng và đền Ỷ La không chỉ thờ hai nàng công chúa con vua Hùng mà còn thờ Tam tòa Thánh mẫu trong Đạo mẫu Việt Nam là Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải.
Người dân tham dự Lễ hội
Năm nay, Lễ hội sẽ được tổ chức từ ngày 15/3 đến ngày 21/3/2019 (tức ngày 10/02 đến ngày 16/02 Âm lịch). Lễ khai mạc sẽ được tổ chức vào 9h30’ ngày 17/3/2019 (tức ngày 12/02 Âm lịch), tại Đền Hạ, phường Tân Quang, thành phố Tuyên Quang. Cũng như mọi năm, sáng ngày 11/02 âm lịch năm nay, nhân dân và khách thập phương tập trung tại đền Ỷ La để rước bà Phương Dung công chúa từ đền Ỷ La ra đền Hạ. Tiếp đến ngày 12/02 âm lịch, mọi người lại tham gia vào đoàn rước bà Ngọc Lân công chúa từ đền Thượng ra đền Hạ để hai bà gặp nhau tại đền Hạ, tổ chức tế lễ và chính thức khai mạc Lễ hội Đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La năm 2019. Với những nghi thức trang nghiêm, người rước kiệu Mẫu phải là những nam thanh, nữ tú với quần áo trang trọng, chỉnh tề mang đậm chất truyền thống dân gian. Kèm theo lễ rước Mẫu là múa lân, kết hợp dàn nhạc, đi sau là các bô lão, những người hành lễ, du khách thập phương kéo dài hàng cây số. Người xưa quan niệm rằng, khi chui qua kiệu Mẫu, Thánh Mẫu sẽ ban cho sức khỏe, sự bình an, ấm no, hạnh phúc đến cho mỗi người. Bởi vậy, những người tham gia lễ hội háo hức cùng nhau xếp hàng dài chui qua kiệu Mẫu để cầu lộc từ Thánh Mẫu.. Bên cạnh các nghi lễ truyền thống, các trò chơi dân gian cũng được diễn ra trong suốt thời gian Hội. Lễ rước Mẫu hoàn cung đưa Mẫu từ đền Hạ về đền Ỷ La và đền Thượng sẽ diễn ra vào ngày 16/02 âm lịch kết thúc Lễ hội.
Khi đến với Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La, nhân dân và du khách không chỉ được cảm nhận không khí thanh tịnh ở chốn linh thiêng mà còn được hòa mình vào bầu không khí sôi động của Lễ rước Mẫu độc đáo, cùng các cung bậc trầm bổng của Chầu văn trong Liên hoan văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu, mà còn được tham gia vào các trò chơi dân gian truyền thống. Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La đã và đang thực sự trở thành điểm hẹn văn hóa, lễ hội hằng năm của người dân và du khách.
Kim Linh